Fai xa case unha década dende que decidimos crear Cultopías, un espazo web onde homenaxear, agradecer e dar a coñecer a persoas e colectivos que poñen as súas experiencias creadoras e xenerosidade solidaria ao servizo da transformación social e cultural.

Cultopías naceu, impulsada con esa pretensión de amosar as diversas maneiras nas que as disciplinas artísticas se achegan ás problemáticas sociais, que acompañan a vida social e cultural nos países obxecto da nosa preocupación, que serven de apoio e reforzo ao traballo solidario e de denuncia que dende Entrepobos queremos e impulsamos. Referímonos a aquelas persoas, entidades sociais e colectivos que fan do teatro, da música, da escritura, da imaxe, etc., a súa aportación a esa solidariade e denuncia da que falamos.

Para incluír ese apartado social, necesitabamos un novo espazo que visibilizara noticias, sinalara enlaces a outras webs, dera a coñecer locais, artistas e as súas obras e informara de estreas culturais con compromiso social. Unha ferramenta difusora de experiencias artísticas e de encontro cunha mirada transformadora e uns obxectivos moi nidios: fomentar a cooperación solidaria e a educación emancipadora a través das disciplinas artísticas e culturais, así como achegar e pór en valor o punto de encontro entre arte e compromiso social ao servizo da solidariedade e o traballo social como ferramenta de recursos para a cidadanía global a través de Cultopías.

Nestes dez anos, Cultopías amosou perto de mil noticias e creacións que agardamos serviran polo menos para dar a coñecer distintas experiencias culturais transformadoras arredor do planeta. Algunhas delas están vinculadas directamente cos colectivos e movementos sociais cos que traballamos ou acompañamos en distintos países, outras moitas son tamén iniciativas profesionais que coa súa calidade facilitan a comunicación.

Porén, á altura de 2018, o sistema de publicación de Cultopías quedara obsoleto e incompatible coas novas versións de linguaxe de programación, e isto facía que a web fora moi vulnerable. Estas circunstancias “técnicas” animáronnos a repensar a web cun novo deseño e outro enfoque menos estático que a versión anterior, con novos sistemas de xestión de contidos, cun sistema de software aberto e libre, acorde cos principios de Entrepobos, e que se adapta mellor ao uso das redes sociais.

A través do proxecto “Cultopías, iniciativas para transformar o mundo”, cofinanciado pola Xunta de Castela e León, puidemos poñernos a esta tarefa.

Para esta nova estrea, pensamos oportuno recoller as consideracións dos representantes de colectivos de Castela e León vinculados á arte, á xestión cultural e a ONGs. Para iso, preparamos numerosas entrevistas presentándolles a iniciativa, artellando propostas e suxerencias, e valorando a súa necesidade. Deste xeito xurdíu este proxecto, que dende a súa orixe foi creado a modo de mochila ou macuto no que reunir “IniciARTivas” “ARTivistas”, experiencias artísticas ou eventos culturais, nacionais e internacionais, que acompañan e poñen voz ás loitas dos movementos pola xustiza social.

Os contidos da nova Cultopías consisten en hipervínculos a PDF que xa son públicos, tráileres que figuran nas webs oficiais, espazos públicos de libre difusión e/ou creative commons. Ningún enlace se vincula a obras protexidas por dereitos de autor-a, e todos son sen ánimo de lucro. Neste punto, tamén cabe resaltar que as ilustracións de Pep Boatella  www.pepboatella.com son creacións orixinais realizadas especificamente para Cultopías, para o que contamos coa súa cesión de uso.

Con el realizamos a presentación pública da nova Cultopías en Castela e León, xunto cunha serie de actividades entrelazadas cos obxectivos da web en diversas localidades de Castela e León contando coa colaboración da activista dos dereitos das mulleres e líder indíxena guatemalteca, Lolita Chávez, con La Otra, cantautora e música involucrada cos movementos sociais e o feminismo, presentada polas cantantes vallisoletanas Ley Mostaza, así como coa ácida ironía e afiado humor sarcástico de Irantzu Varela, introducida por Susana Rioseras, polifacética creadora artística burgalesa.

E é que nestes tempos estraños que nos tocou vivir, fíxose máis palpábel se é posible a necesidade deste tipo de iniciativas “IniciARTivas” e “ARTivistas”, que traballan, antes e despois da COVID-19, en pro da transformación social, para potenciar a voz de colectivos e persoas preocupadas polos problemas sociais alarmantes, modelos e ritmos de vida que temos levado ata agora, tremendamente inxustos e fráxiles, que nos levan a crer, agora máis ca nunca, na necesidade de estimular a creatividade e a comunicación colectiva mediante a palabra, o corpo e a interacción a través dos medios dispoñibles, para facer efectiva a necesidade de xerar conciencia social e esixir compromisos aos que nos gobernan.

O noso afán reside en poder dar unha longa continuidade no futuro a este proxecto, máis dinámico e próximo, para que todo o traballo e a bagaxe acumulada nas nosas costas non caia nun saco roto, e para iso necesitamos as túas Cultopías. Porque queremos seguir avivando a chama do activismo e a mobilización cidadá, continuar chegando á xente, a un gran público cada vez máis diverso e inquedo ao que saciar as súas ganas de sabe, á vez que xeramos máis fame de coñecementos, de expandir os seus horizontes culturais e ampliar as súas miras cara a unha visión máis prismática e periférica da realidade, a través doutras existencias. Vidas cargadas de problemas apremantes que se amorean neste sistema neoliberal e machista que dá máis poder ás multinacionais extractivistas que aos dereitos humanos, e que alimenta crises climáticas que expulsan a comunidades e pobos dos seus territorios provocando migracións que, á súa vez, pechan portas a aquelas persoas que se ven na obriga de migrar.

E a través deste camiñar chegamos a ti que nos les, e que te moves no ARTivismo. Desexamos compartir contigo este proxecto, ao que te convidamos a participar. Acompáñanos para poder achegar os teus coñecementos e saberes, e quen sabe… quizais crear algo xuntas.

Carolina Sáez, Elena Fraile e Manuel Espinilla (Entrepueblos Valladolid)

Boletín 74: Activistas pola vida

O comunicado do Exército Zapatista de Liberación Nacional, intitulado “Unha montaña en alta mar”, pódese ler en: http://enlacezapatista.ezln.org.mx/2020/10/05/sexta-parte-unamontana-en-altamar/

Dado a coñecer polo seu voceiro, o Subcomandante Moisés, o 5 de outubro pasado, contén reflexións de longo alcance sobre a realidade nacional e mundial, así como o anuncio dunha vindeira saída de delegacións zapatistas polos cinco continentes, empezando por Europa, e planeando chegar a Madrid, a capital española, o 13 de agosto do 2021, “500 anos despois da suposta conquista do que hoxe é México.”

Nese mundo que os maias zapatistas observan “enfermo e fragmentado en millóns de persoas, empeñadas na súa supervivencia individual, pero unidas baixo a opresión dun sistema que vai en contra da existencia do planeta Terra”, coa “natureza ferida de morte, e que, na súa agonía, advirte á humanidade de que o peor está aínda por vir”, as súas delegacións irán a atopar, sosteñen, “o que os fai iguais.”

Queren, especificamente, falar co pobo español: “Non para ameazar, reprochar, insultar ou esixir. Non para demandarlle que nos pida perdón. Non para servilos nin para servirnos. Iremos dicirlle ao pobo de España dúas cousas sinxelas: Unha: Que non nos conquistaron. Que seguimos en resistencia e rebeldía. Dúas: Que non teñen por qué pedir que lles perdoemos nada. Xa basta de xogar co pasado distante para xustificar, con demagoxia e hipocrisía, os crimes actuais e en curso, como o irmán Samir Flores Soberanes; os xenocidios agochados detrás de megaproxectos, concebidos e realizados para contento do poderoso –o mesmo que flaxela todos os recunchos do planeta; o alento monetario e de impunidade para os paramilitares; a compra de conciencias e dignidades por 30 moedas.

Quieren, específicamente, hablar con los pueblos del estado español: “No para amenazar, reprochar, insultar o exigir. No para demandarle que nos pida perdón. No para servirles ni para servirnos. Iremos a decir dos cosas sencillas: Uno: Que no nos conquistaron. Que seguimos en resistencia y rebeldía. Dos: Que no tienen por qué pedir que los perdonemos nada. Ya basta de jugar con el pasado lejano para justificar, con demagogia e hipocresía, los crímenes actuales y en curso, como el del hermano Samir Flores Soberanes; los genocidios escondidos detrás de megaproyectos, concebidos y realizados para contento del poderoso –el mismo que flagela todos los rincones del planeta; el aliento monetario y de impunidad para los paramilitares; la compra de conciencias y dignidades por 30 monedas.”

” Perante as manipulacións da historia dende o poder presidencial, fanse patentes as críticas severas do zapatismo ao que considera “nacionalismo trasnoitado”, que “quere sementar o rancor racial (…) co suposto esplendor dun imperio, o azteca, que medrou a costa do sangue dos seus semellantes, e que nos quere convencer de que, coa caída dese imperio, os pobos orixinarios destas terras fomos derrotados. Nin o Estado Español nin a Igrexa Católica teñen que pedirnos perdón de nada. Non nos faremos eco dos farsantes que se asentan sobre o noso sangue e así agochan que teñen as mans manchadas dese sangue.”

Sinalan que os poderosos se ocultan e repregan nos chamados Estados Nacionais e os seus muros. “E, nese imposible salto cara atrás, reviven nacionalismos fascistas, chauvinismos ridículos e unha chea de leriantes enxordecedores”, e, neste punto, advirten de guerras por chegar, “as que se alimentan de historias falsas, ocas, mentideiras e que traducen nacionalidades e razas en supremacías que se imporán pola vía da morte e destrución.”

E nesa escuridade e confusión que precede a esas guerras, o zapatismo denuncia “o ataque, asedio e persecución de calquera asomo de creatividade, intelixencia e racionalidade. Fronte ao pensamento crítico, os poderosos demandan, esixen e impoñen os seus fanatismos.”

Esta afouta iniciativa de viaxe planetaria correspóndese coa súa persistente vontade política de romper os valos que o Estado mexicano impuxo ao EZLN nas múltiples frontes da guerra contrainsurxente –militar, paramilitar, mediático, redes sociais, programas clientelares, campañas difamatorias delirantes–, ben sexa coa histórica multiplicación de cinco a 12 Xuntas de Bo Goberno, que tivo lugar no 2019; as reunións internacionais de miles de mulleres de máis de 40 países nos seus territorios, en 2018 e 2019; o seminario sobre o pensamento crítico fronte á hidra capitalista, no que se convocou á formación do intelectual colectivo que require a loita dos pobos, en 2015; os cursos da “Escuelita”, en 2013, na que compartiron o seu proceso autonómico; as marchas multitudinarias polas cabeceiras municipais en 2012, con motivo da “fin do mundo”; e os seus percorridos, xa memorables, polo país, como as dos 1111, en 1997, ou a Marcha da Cor da Terra de 2001, o Encontro Intergaláctico de 1996, a primeira reunión contra o neoliberalismo no ámbito mundial, despois da implosión da URSS e o suposto “fin da historia”.

Ese infundio dun movemento illado, esencialista, corporativo, propalado polos servizos de intelixencia do Estado mexicano e os seus voceiros nos medios de comunicación de pago, e que agora retoman os defensores a ultranza da 4 T, non ten ningún viso de credibilidade ou sustento.

Fronte a neoliberais e neoconservadores, o EZLN representa a conciencia crítica do país, invisibilizada por uns e por outros. Porén, a súa mensaxe de resistencia, rebeldía e vida atopará, sen dúbida, oídos receptivos, nese mundo novo que se construirá dende abaixo.

Gilberto López y Rivas

Boletín 74: Activistas pola vida

➕ #ViajeZapatistaPorLaVida

Centroamérica é unha das rexións máis privilexiadas, e duras ao mesmo tempo, do planeta. A súa ubicación, conectando o Norte e o Sur de Abya Yala –terra en plena madureza, como chamou o pobo kuna a América-, entre o Caribe e o Pacífico, atravesada por cordilleiras e volcáns, bosques e selvas tropicais, sacudida por furacáns e terremotos, converteu esta estreita cintura nunha paisaxe orixinal rebordante de auga e biodiversidade, ademais de riquezas minerais.

No que hoxe son Guatemala e Honduras, asentáronse os pobos que deron orixe á civilización maia, unha das máis complexas e avanzadas da antigüidade. Porén, estes pobos viron bruscamente truncado o seu devir hai uns 500 anos, coa chegada dos galeóns, a pólvora, o cabalo, a varíola e a cruz da colonización española. A partir de entón interrompeuse o desenvolvemento endóxeno da súa economía, sociedade e cultura, e impúxose outro tipo de desenvolvemento orientado ao servizo das sucesivas potencias coloniais que os parasitaron.

Estas potencias botaron man tamén do secuestro de centos de miles de persoas en África para esclavizalas en minas, plantacións e servidumes domésticas, cuxa descendencia atopamos hoxe principalmente na costa atlántica da rexión.

Baixo maneiras e actores diferentes, e ata os nosos días, o colonialismo tivo como finalidade principal a apropiación desas materias primas que a rexión ofrecía, e segue ofrecendo, en abundancia.

Precisamente é a isto ao que o economista ecuatoriano Alberto Acosta denomina “a maldición da abundancia”. Actualmente as rexións máis ricas en bens naturais, parecen condenadas a vivir nas sociedades máis desiguais e violentas. E hoxe esa maldición ten un diagnóstico: extractivismo.

Vivimos nun mundo no que o 1% da poboación mundial posúe tanto diñeiro líquido ou investido como o 99% restante. No que o valor nominal dos derivados financeiros supera en moito máis de 10 veces o valor do PIB mundial. E no que unha grande parte destes investimentos financeiros, demandan a extracción a gran escala de materias primas, para exportalas en cadeas transnacionais para a súa transformación industrial en enerxía e “bens de consumo”, e, polo tanto, en beneficios lucrativos, unha grande parte destes beneficios acaba acubillado en paraísos fiscais. Ao mesmo tempo moitas destas materias primas son cada vez máis escasas, é dicir, teñen un horizonte de esgotamento máis próximo, o que acentúa a súa cobiza, en lugar da súa protección.

Se, noutros tempos, a apropiación dos bens naturais se fixo mediante un réxime colonial directo, agora este papel Lévano a cabo os chamados “tratados de comercio e investimento”, entramados xurídicos que blindan os dereitos dos investidores, empresas ou grupos transnacionais, por riba do resto de dereitos implicados.

E é que o desenvolvemento pleno do extractivismo acaba requirindo modelos políticos coercitivos e autoritarios, sen mecanismos de control, diálogo ou compensación. Require a eliminación de trabas ao seu desenvolvemento, como son as institucións e leis que regulan a protección da natureza, as liberdades cidadás, a vida libre de violencias para as mulleres ou o control da corrupción.

Centroamérica é unha desas rexións do mundo na que a presión dos intereses extractivos sobre os ecosistemas, sobre as comunidades humanas e sobre a gobernabilidade democrática é tan intensa que crea unha atmosfera irrespirable.

Tan irrespirable que miles de familias se ven abocadas a un éxodo de alto risco: máis de 3 millóns e medio lograron esquivar os muros de Estados Unidos e 800 mil solicitaron asilo en Europa -ás que se suman outros centos de miles de rexeitadas ou invisibilizadas-. Irrespirable especialmente para as mulleres, albo de todas as maneiras de violencia patriarcal, cos máis altos índices de feminicidios e impunidade no mundo. Irrespirable para calquera persoa que se empeñe en defender os seus dereitos, os da súa comunidade ou os da natureza, como testifican as cifras de defensoras criminalizadas, acosadas e asasinadas na última década.

Pero teríamos unha visión moi parcial do que está a ocorrer en Centroamérica se soamente dirixíramos a nosa ollada cara a estas tendencias destrutivas. Como adoita dicir o ambientalista mexicano Gustavo Castro, se hai conflito é porque hai resistencia.

Ao mesmo tempo que todo o anteriormente descrito, hoxe, tanto en Honduras como en Guatemala, vemos a centos de comunidades indíxenas e campesiñas plantándose nos seus territorios fronte a poderosos intereses e conseguir en moitos casos protexelos. Vemos tamén as mulleres xogando un papel cualitativamente decisivo nestas resistencias e facéndose valer fronte a todo tipo de fustrigadas patriarcais. Vemos comunidades definindo os seus proxectos de vida, baseados tanto nas cosmovisións ancestrais herdeiras das súas matrices culturais orixinarias, como en conceptos e prácticas acuñadas por movementos sociais das últimas décadas como a soberanía alimentaria, a agroecoloxía, a economía social, a autoxestión territorial ou os feminismos. Ou dando pé a conceptos mixtos como o do feminismo comunitario.

A vida exprésase a través destas persoas e comunidades diversas que, contra prognóstico, arríscano todo tratando de converter en osíxeno socialmente respirable a atmosfera tóxica do extractivismo. Tal como din, “somos a natureza defendéndose”… E defendéndonos, a toda a humanidade, habería que engadirlle.

Nestes tempos en que nos países industrializados esperta a conciencia sobre a emerxencia climática e ecolóxica, estes rostros e voces que nos chegan dende Centroamérica propoñen a necesidade de cuestionar o modelo de crecemento ilimitado de consumo material como base do benestar. A súa mensaxe advírtenos de que, esgotando os bens naturais e a biodiversidade destes territorios, estamos socavando as mesmas bases da nosa propia supervivencia.

Convídannos a responder á cadea transnacional do extractivismo coa cadea internacional da solidariedade, é dicir, da conciencia de que neste mundo social e ecoloxicamente interconectado, cada agresión a unha persoa defensora, cada extinción dunha nova especie, cada hectárea de bosque incendiado, cada río secuestrado, sexa onde for, aféctanos cada vez máis directamente.

Protexer as comunidades que defenden os seus territorios e as súas culturas é, pois, protexer a cadea global da vida. E podemos facelo de varias maneiras, entre elas:

– Poñendo a intención nos nosos hábitos personais e familiares, para diminuír o consumo, apostando polos circuítos de proximidade e a reciclaxe, evitando alimentar as cadeas transnacionais do extractivismo e as vulneracións de dereitos.

– Esixindo aos nosos gobernos que promovan mecanismos internacionais vinculantes de defensa dos dereitos humanos e da natureza, fronte á impunidade con que demasiados investimentos transnacionais evaden hoxe as súas responsabilidades.

– Abrindo os nosos ollos aos rostros e nomes das persoas e comunidades que están sendo ameazadas por defender os seus territorios. Achegándoas, para facerlles presente a nosa compañía. Con accións de presión para que as institucións nacionais e internacionais non se desentendan da obriga de protexer a vida por riba de todo. Rexeitando o acoso, o uso da violencia e o asasinato como recursos válidos no investimento empresarial.

– Apoiando no noso país os dereitos das persoas inmigrantes-refuxiadas, que tiveron que fuxir da violencia e a destrución de condicións de vida digna, fronte ás leis e prexuízos xenófobos e racistas.

É por esa contribución que queremos agradecer en primeiro lugar ao fotoxornalista e amigo Gervasio Sánchez que teña posto o seu ollo e a súa cámara, a súa profesionalidade solidaria e o seu tan solicitado tempo a disposición deste proxecto de “Activistas pola Vida”, que, articulado en torno a unha exposición fotográfica, desprega unha serie de formatos audiovisuais, comunicativos  e didácticos para tender unha ponte de solidariedade coas persoas defensoras e as súas comunidades. E, por suposto, a todas as persoas protagonistas desta historia, as que aparecen e as que preferiron non aparecer, ás queridas organizacións e comunidades de Guatemala e Honduras que nos brindaron a súa confianza e a súa colaboración para que este proxecto fora posible. Ao Institut de Drets Humans de Catalunya que nos acompaña no proxecto. E á Agència Catalana de Cooperació al Desenvolupament que creeu e apostou dende o primeiro momento por esta proposta.

Agora a continuidade desta historia está tamén nas túas mans.

Àlex Guillamón. Entrepobles